Zogam ah Zomi Numei te nasep zia
Leitung mun tuamtuam ah numei cih pen innsung tawh kisai zawdeuhin kingaihsun tek hi. Tua mah bangin Nu om lohna inn pen keu mahmah hi. Tat’en nop a sakna mun pen nu hoih a omna inn hi ding hi. Leitung mi minthangte’ tangthu ah, “Ka Nu hangin hih ciang a tung ka hihi,” ci tek uh hi. US gamah inn nupi khat i nasep thaman a kituatsak ciangin nasep kuankhia sum thalawhte sangin tam zawlai hi, kici hi. Ahih hangin nasem khat in kikoih lo hi. Thaman piakna cih bang om lo hi. Nidang in ahih leh “Naucing guai” ci-in vok khawng kigawh sam hi, an neek ciangin nau cinglote in lim neek zaw uh hi.
Zomi te kumkhat tawntung Nasep silbawl leh Lokhawh Singpuak dan te i et ciangin omkhawng hun omlo uh hi. ipu ipa te hunlai-in tu huntawh tehding hilo in nek leh dawn te zong Vaimim ciim, Sa taangciim ne-in, Zozu na dawn uh a hihman un tuhun cidam na ding nek leh dawn te tawhzong kituak mahmah in zong cidam mahmah pah uhhi. ahih hangin thataang bekbek mahtawh nek le dawn te bawl uh a hih man in, nasep ding tamtuam mahmah hi.
ipupa ten tuhun bangin zing niangtui cih nazanglo uh aa, nasep silbawl dingteng a zawhkhit uh ciangin a tawldam nading un, vaitun zu cih na nei uh hi. tualo pawi a neih uhciangin Zunung naci uh aa, Zu mah nalup uh hi.hih zu hongpian khiat nadingin kumkhat tawntung asep na uhpan in a honggahkhia Vaimin/kawlmim/taang/singtaang buh cih te tungpan in zu hongbawl uh hi. Vaimim pan in Zozu a bawl uh ciangin Zomi Numei te mah in buaipih uh aa,kalkhat bang tui tawh diah uh hi.tua khitciangin suu uh aa, kalkhat khawngmah bel tawh um/bilh uh hi. tua bel tawh a uum/bilh zawh kalkhat bang a phakkhit ciangin umgah tawh a kibawl Zu um sung ah uum/bilh uhhi.hihbangin a tuamtuam in Numei ten Zozu hong piankhiat nadingin buaipih uh hi.
Hih nekding Dawnding te a ngah zawh nadingin lokho uh ahih man un, zingsang ak masa khuanhun in tho uh aa, a annek ding uh Vaimim suu uh hi. tua teng a man uhciangin zing an ne uh aa, an a nek khit uhciangin lolam hong manawh uh hi.Lo a tunphet un lonawl ah singtom uh aa, tuakhitciangin loma hong kipan uh hi. nitak nitum kuan ciangin zingsang a singtom teng a sengsungah guangin, innlam manawhin hong ciah uh hi. inn a tunphet in vaitun zu lup in a pasal ang ah a zubel tun hi. nitak ankuang bawl in hongnek khit uhciangin zingciangin a nekding uh anbel suang kikleuleu uh aa, aminciangin lupna lam zuanin ihmu/ tawlngah pan uh hi.
hihteng pen Zomi Numei ten nikhat tawntung asep a bawl loh apha mawk abupi teng hi aa, akallak ah zong asep a bawldang tam mahmah lai hi. hihbangin Zomi Numei ten Innkuansung nek leh dawnding te asep abawl na te tuhun numei ten etteh huai mahmah hi.
A. Zogam ah numeite’ nuntakzia
Leitungah Zomi numeite nasem pen pawl dingin ka ngaihsun hi. Khamtungah numeite tawlngak hun om vet loin lo lam le inn ah nasem pente ahi uh hi. Pasalte’ nasep hun pen nisuah pan nitum ciang bek hi. Numeite’ nasep hun ahih leh nisuah pan nisuah hun kik dong ahi hi. Inn nupite nasep pen anhuan, naukep, anpho, ansu, vok le gan anbawl, huankho, cih teng tawh vai hau lua uh a, khuasung nopna dahna khempeuh kihel kul ahih manin, ‘lo kuan, nasep ka ut zaw hi’ ci thei zel uhhi. Nasep manlah uh ahih manin an kamlim, lungsim siangtho in cidam mahmah uh hi. Teek le mo kikal zong buaipih man lo hi. Pi le pu, nu le pa, unau ki-it, kizahtakna thupisak mahmah uh hi. Khristian cih a theih loh uh hangin, Khristian’ lungsim nei mahmah zaw uh hi.
B. Kawlzang lam ah Zomi numeite’ nuntakzia
Lokuanna mun pan khuapi sungah teeng theihna hong om ciangin tawldam zawdeuh uh hi. Tha mangzaw deuh uh hi. Nupite a dingin hun awng tam tuanlo hi. Inn khat sungah a kisam om tawntung hi. Ahih hangin natna satna a gen dinguh hong om zaw thei hi. Hun ngah zawdeuh uh ahih manin midangte thu zong hong thei zawdeuh uhin, buaipih man zaw uh hi. Kilemlohna zong hong om hi. Zomi numei kumpi nasem thei ding zong hong om toto ta hi.
Kawlzang lamah hong tung uh ciangin lokuan nasepte hong tawm zawdeuh hi. Sumlei sumzuakdan hong siam uh hi. Cycle, motor cycle, motor cih ciang hong hawl thei ta uh hi. A kam sungah tuibuk bek hi lo, khaini a kipan muantheih, guihtheih khamtheih teng hong guang thei ta uh hi. Natna satna hong tam deuhdeuh ahih manin a hun lopi in sihna hong tung hi. Nupa kikal cihtak lohnate hong om kawmkawm hi. I zak ngeinai loh natna satna khawngin Zomi sungah mun hong lala ta hi. Inn sungah nasem ding numei dang khawng cial zo uh hi. Yangon khawng bangah bangteng sawl ding nei mawk uh hiam? Nih le thum a nei bang hong om hi. Tua numeite’n a innteeknu mun hong luah thei ahih manin inn sungah vaibuai hong tam mahmah hi. Zomite’n nupa thu, thupi i sakte, thupi kisa nawnlo hi. Tedim pasalte’n zi ma pakpak lo, ci-in kigen ngei hi. Mi namdangte’n Zomite thupi hongsakna beibei ta hi.
Khamtung pan i leihoihteng zang gamah luangsuk, buhtang leina dingin i sumteng luangsuk, a nung ciangin miteng luangsuk hi (Rev. Tial Dum. Falam). A mite bek a luangsuk hi loin, i gamtat, i lungsim hoihteng zong Khamtung pan luangkhia ta hi. I pupa hunlai i ki-itna, i kipumkhatna, cihtaknate luangkhia ta hi. Numei laitan sangpipi zong hong om ta hi. Teek le mo zong ki-it kingai nawn khollo hi. Nu le pa zahtakna cihte tawm mahmah hi.
C. Gam nihna ah Zomi numeite nuntakzia
AD 2000 khawng a kipan UNHCR (United Nations High Commissioner for Refugees) vai khat hong om ciangin Zomite Thai, Malaysia le India ah kitung hi. Thai gamah Camp tampi hong om in gam thumna ngakin om uh hi. Malaysia ah ahih leh Kuala Lampur khuapi le akiim ah kiteeng zaw hi. India gam ahih leh New Delhi khuapi kiim ah UN sap ding ngakin om uh hi. Kawlgam panin inn le lo zuakin a pai zong pawlkhat om hi. Nasep ngah pah pawlkhat a om tei hangin a ngah zo lo mi tampi omin genthei mahmah uh hi. Kum tampi a ngak zong om ta hi. Inn teek gam ten zong a mat a, a bawlsiat pawl omin pawlkhat bang thong sungah kum tampi om kha uh hi. Kawlgam a kipuak kik pawlkhat zong om hi. Gam nihna zuan a pai pawlkhat, tu ni dong a tun a banna uh a kithei zo lo om lai hi. Lampi ah khemna a thuak kha, bawlsiatna a thuakte uh lauhuai thei mahmah hi. Gam nihna ah nuntakna haksa mahmah ahih manin innkuan sung nuntakna ah kipumkhatna hong khang toto zaw hi. A muh bangbang uh nekhawm dawnkhawm uh hi. Pasian phawk mahmah uh a, innkuan kikhopna Pasian phawknate hong khangto mahmah hi. Gam nihna ah innkuan “Pasian biakna tau” kician mahmah hong lam zo uh hi. Innkuan ki-itna khangto mahmah uh hi. Kiciamna, “Topa aw, gam thumna nong puak leh,” ci-in kamciamna khawng bawlgawp uh hi. Gam nihna ah Zomite’n min laihna, nu le pa’ min laihna, kum laihna, unau kimlai nupa dan bawlna cih tuamtuam hong thei kha uh hi. Gam thumna tun theihtheihna dingin thu tuamtuam bawl kul ta hi.
D. Gamdangah Zomi numeite nuntakzia
AD 2000 khit ciangin Kawlgam khuapi sung bek hi lo, gamdang kitung ta hi. Singapore, Japan, England, Canada le USA dong kibanto ta hi. Zomi numei tampite Car kihawl thei ta hi. Pasian hehpihna tawh 2007 in US gam ka tung hi. Car hawl pen lauhuai ka sa mahmah hi. Ka hawl ngam pak kei hi. Ahih hangin sangkah nuam ka hih manin 2008 ah hawl ka kipan hi. High Way dongah ka hawl zel hi. US ah nuam ka sak pen hong kidong ding hi leh kei car tawh Lai Siangtho sin a, ka pai pen mah ka gen ding hi. Zomi numeite vanleng hawl a sin zong ki-om ta hi. Zomi numei tampite in pilna sin beh ding ngaihsun loin sum zon’ ding mah hanciam masa uh hi. Inn lam nuntakna haksa tek lua i hih man ahi hi. Zomi numei pawlkhat nasep a neih uh ciang a thu piang pawlkhat:
– Bank a tuam in nei pah uh hi.
– Tate kep ding phawk nawnlo uh hi.
– A pasalte uh zahtak nawnlo hi. Kitawngtawng uh ahih man tate in inn nuamsa lo hi.
– Numei sungah nei le lam kidemna tam tektek hi.
– Teekte naukem ding bekin deih uh hi.
– Nupa kikal nunglam sum khak tawh buai pah uh hi.
– A naseppihte uh tawh a kiteng gawp khawng om hi.
– A pasal sangin kumpi huhna sum lunggulh in kikhen uh hi.
– Lungkim lohna a om leh Palik sam pahpah uh hi.
– A pasal tawh kikhen nuam in, zumkong mangkongah kitun uh hi.
– Tate in inn nuamsa loin lamlak tung ta uh hi. Homeless in zong pawlkhat om ta hi.
– Tate in guihtheih khamtheih zang uh hi. Gam thumna pen Zomite a dingin Thupha cih ding haksa mawk hi. Pawlkhatte a hih leh nuamsa in khangto mahmah uh hi.
E. Zomi numei le Parcel
Zomi numei le parcel cih kammal pen gam thumna i tun zawh kilimzat mahmah kammal khat ahi hi. Gam thumna a tungkhin pasalte in a zi dingin Kawlgamah a vaikhakte uh a cihnopna ahi hi. Pawlkhatte a kithei khinsa (ahikeileh) a kideihsak cihte pawl hi-in, pawlkhatte kimu ngeilo a kivaihawmsak zong om hi. Pawlkhatte online in a gawm zong om hi. Numei pawlkhat in a thukimna a bawlkhit uh ciangin sum vaikhakkhak in, inn lamah pasal dang neihsan lel uh hi. Pawlkhatte US hong tun khit uh ciangin a sum teng zatsakin ciahsan kik lel uh hi. Pawlkhat innkuan kipin om uh hi. Numei pawlkhat in zong parcel pasal a vaihawm zong om tuak hi. A vaikhak pen a tuam, US hong tun uh ciangin a kitenpih uh a tuam cihdante zong Zomi sungah om gawp hi. Zomite i cihtakna beibei ta hi. Gam thumna ah mei pai den, tuilum, tuivot kingah den, ahih hang Pasian a dingin hun tawm deuhdeuh hi. Vuk lakah sing pua lo, tui kitawi lo hi mah leh, kikhawm man lo liangin buai thei uh hi.
F. Zomi numei le US gam
Gam nihna pan Pasian tungah i kiciamnate kimangngilh pah hi. Vanleng tawh US gamgi i tun ciangin, “Topa, nang hiah na om ta o,” a ci khawng om tuak hi (JM Paupu). Inn le car pawlkhat i neih ciangin zong Pasian kiphawk nawnlo deuhdeuh hi. Inn le Car pen neih lian pen dingin i ngaihsun thei hi. JM Paupu in, “Tui sianna mun ah om a, tui a siangsak Pa, i phawk nawn kei leh tui nitna mun hong kipuak kik ding hi,” ci hi. Kei behlap nop khat ah, “Nupa kitawngtawngte pen a tui dawn uh a ninnin hi ta hi,” ka ci nuam hi. US gam pan thumang khol lo a, a gam uh a kipuak kik khawng omom ta hi. Gam nihna i omlai i nuntakna le Pasian tungah i kiciamnate kiphawk nawnlo hi. I innsung “Biakna tau” thunget khopna, kam kupkhopna cihte koih ah om hiam kithei nawnlo hi. Nu le pa in nasem uh ahih manin innkuan khat kimuh thei hun bei ta hi. Itna zong bei deuhdeuh hi. I utut gam thumna ei a dingin ‘Thupha mah ahi diam?
Thukhupna: US gam bek hi lo, Zomite Leitung gam (35) kiim ah kitung ta hi. Inn lam innkuanpihte bek hi lo, pawlpi, khua le tui, gam le lei a panpih zo dingin Pasian in Hamphatna hong pia hi. Hih hamphatnate zang khial kei ni! Topa Pasian in Zomite i tuntunna mun ah Khuavak bangin a taang! Cii bangin a al! Khuaizu le lengtui bangin a khum ciat dingin hong siamciat ta hen! Amen.
Numeite pen Pasalte tawh om khawm dinga Pasian bawl ngiat ahi hi. Pasian in mihing a bawl tungin pasal na bawl masa hi. Ahi zongin pasal khatguak bek om ding hoihsa loin akithuahpih ding numei bawlsak hi. Mihing nam nih; numei leh pasal hong om cihna hipah hi. Tua mah bangin Numei leh pasal ii thupitna leh manphatna tuam ciat om hi. Tuhun ciangin numei hi napi a, pasal lungsim apua leh pasal hi napi, numei lungsim pua zong om hi. Tua hi in tukum Nute’ Ni (Mothers’ Day) muakna kawmin numeite manphatzia cih tawh kisai kikumkhawm ding hi hang.
Minam tuamtuamte tangthu (history) kan leeng numei nuaisiahnenniamna tam peuhmah hi. Tua bang dan kipawlna/ innkuan (society)te pen Patriachal Society kici in pasal thuneihna (Male dominated culture) ahi hi. Juda leh Zomite zong hih dan namte lakah i kihelkha hi. Tudong mahin mun tuamtuam ah numei thupi simlohna leh pasalte kiphatsakna om tham hi. A hihtheih leh hih bang dan lungsim pen puak huai nawn lo hi. Numei manphatzia a thei leh zi neih a hun ten zi nei lel uh hi. Pasal zi nei nuam lo ten numei manphatzia a theihloh man bek uh hi.
Pasal te zi dinga hoih pen numei mah hi. Pasal leh pasal kiteeng cih lawm lawm pen nuihzak huai liang sam hi. Suan leh khak tampi nei a leitung a luah dingin Pasian in hong deih hi. Tua Pasian deihna pen numei le numei or pasal le pasal kiteenna pan lawhcing thei ngei lo a, numei leh pasal kikal bek pan lawhcing thei hi.
Tate pattahna ah numei ten mawhpuakna lianpi nei uh hi. Naupang pahtah pen kitangsam mah mah ahih manin nu leh pa pankhawm siam kuul peuh mah hi. A diakin pasalte sangin numeite kitangsam zaw lai uh hi. Pasal te sangin numeite pen tate tawh tam vei kithuah/ omkhawm zaw uh ahih manin taten zong ngaizaw uh hi. Zan lama laihilh, laisiangtho tang simpih etc. te nute mawhpuakna hi phadeuh hi. Paten bel ahih le zi le tate vaakna ding tawh kibuaisak in manlah den pongmawk uh hi. Kei bang khualzin ka tun ciang ka nu na om kei leh nuamsa lo kai ve. Ta ten pate sang nute kisun zaw lai ci hi. Mi lawhcing tampi te kan leeng a nute uh kizeenna hang tam zaw mawk hi. Numeite pen pasal te ading bek hilo in tate adingin zong akisam le amanpha mah mah uh ahi hi.
Inn sung nasepna ah pasal sangin numei kizang thei zaw lai hi. Numei te pen pasalte sangin nasem in kizang thei baihzaw hi. Zomi innkuan sung ngaihsun leeng Pasal ann huan tamlo in, numei ten huan zaw uh hi. Inn sung nasep dangte ah zong pasal sangin numei nasep tamzaw hi. Puansawp, sualnawt, vawk ann piak natawm numei ten sem zaw uh hi. Inn sung khuasakna ah zong numeite pen manpha mah mah mawk uh hi.
Pasal te pen a ciakciak mawk uh hang numei tawh loin nuamsa tuanlo uh hi.I Zomi Paunak ah, ”Pasal ten a teek dong zi deih numei in a teek dong silh leh teen deih” kici hi. Mei gawng khatin Inn suang zo pagawng khat in inn suang zolo a ci pawl bang om liang hi. Nu le pa vai thutheihna (Sex Education) lam a sinte bangin pasal lungdamsak thei pen numei te ci uh hi. Numeite pen pasal te sangin a thupi zawkna khat uh pen numeite bekin naupaai thei se uh hi.
Pasal ten numei te thupi sak khat peuh bawh pah uh hi. Nidang lai in Mizoram ah nungak ten Driver(Motor hawl) te thupi sa uh hi. Tua hun ciangin pasal motor hawl a sin kibehlap pah hi. Tua khit ciangin numei ten Galkap thupi sa kik uh a, tuhun tak ciangin galkap kilut ngeingai leuleu hi. Numei ten indirect in pasalte carreer ding lamlak uh suak hi. Numeite thupisak (value system) pen Pasian nasem te khawng hong hileh deih huai mahmah hi.
Pasal pawlkhat kimawk pasal sak keei pongmawk uh a, tua pen tuhun ciangin kitamzat thei lua nawn lo hi. Bang hang hiam cih leh nidang lai i pu leh pite hun banga thatang zat hun hi nawn loin, tuhun ciang ngaihsutna khuak kizang zaw ta hi. Innkuan sungah zong numei leh pasal akihuhtuak siamte khangto uh hi. Pasal ten numei na cise loin akitangsap hunah numeite huh ding kisam hi. Numei te manphatna a thei siam namte khangto uh a, Numei kinuaisiahna innkuan, pawlpi le kipawlnate (society) peuhmah nam khangto lua om lo hi.